ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਰਾਮ ਦਾਸ ਸਾਹਿਬ ਜੀ, ਲਾਹੌਰ ਵਿਖੇ, ਭਾਈ ਹਰਿਦਾਸ ਜੀ ਅਤੇ ਮਾਤਾ ਦਇਆ ਕੌਰ ਜੀ ਦੇ ਗ੍ਰਹਿ ਵਿਚ, ੨੪ ਸਤੰਬਰ ੧੫੩੪ ਨੂੰ ਪਰਗਟ ਹੋਏ। ਬਚਪਨ ਵਿੱਚ ਆਪ ਜੀ ਦਾ ਨਾਂ ਜੇਠਾ ਸੀ। ਸੁਜਾਨ ਪਾਠਕ ਜਾਣ ਹੀ ਗਏ ਹੋਣਗੇ ਕਿ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਇਕੋ ਸਮੇ ਸਰੀਰਕ ਤੌਰ ਤੇ ਚਾਰੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਵਿੱਚ ਵਿਚਰ ਰਹੇ ਸਨ। ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ੧੫੩੯ ਵਿੱਚ ਜੋਤੀ ਜੋਤਿ ਸਮਾਏ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਦੇਵ ਜੀ ਸੰਨ ੧੫੦੪ ਵਿੱਚ ਪਰਗਟ ਹੋਏ ਤੇ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ੧੪੭੯ ਵਿਚ। ਅਰਥਾਤ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੇਵ ਜੀ ਨਾਲੋਂ ਕੇਵਲ ਦਸ ਸਾਲ ਹੀ ਛੋਟੇ ਸਨ ਜੋ ਕਿ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਤੀਜੇ ਥਾਂ ਸਤਿਗੁਰਾਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਸਥਾਪਨ ਹੋਏ।
ਅਜੇ ਬਾਲ ਅਵੱਸਥਾ ਵਿੱਚ ਹੀ ਸਨ ਕਿ ਆਪ ਜੀ ਦੇ ਮਾਤਾ ਪਿਤਾ ਵਾਰੀ ਵਾਰੀ ਅਕਾਲ ਪੁਰਖ ਦੇ ਭਾਣੇ ਅੰਦਰ ਪਰਲੋਕ ਸਿਧਾਰ ਗਏ ਤੇ ਆਪ ਜੀ ਯਤੀਮ ਹੋ ਗਏ। ਯਤੀਮ ਦੋਹਤੇ ਦਾ ਲਾਹੌਰ ਵਿੱਚ ਰਹਿਣਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਜਾਣ ਕੇ ਆਪ ਜੀ ਦੇ ਨਾਨੀ ਜੀ ਆਪਣੇ ਪਿੰਡ ਬਾਸਰਕੇ ਲੈ ਆਏ। ਦੇਵ ਨੇਤ ਹੀ ਇਹ ਪਿੰਡ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਦਾ ਆਪਣਾ ਜਨਮ ਸਥਾਨ ਦਾ ਪਿੰਡ ਸੀ। ਏਥੇ ਆ ਕੇ ਜੋ ਪੰਜਾਬ ਦੇ ਖੱਤਰੀ ਸਮਾਜ ਦਾ ਕਾਰਜ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਦੁਕਾਨਦਾਰੀ, ਵਾਪਾਰ ਆਦਿ ਖਾਨਦਾਨੀ ਕਿੱਤਾ, ਸਤਿਕਾਰਯੋਗ ਨਾਨੀ ਜੀ ਨੇ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਹੀ ਭਾਈ ਜੇਠਾ ਜੀ ਨੂੰ ਸਿਖਾਉਣਾ ਆਰੰਭ ਕਰ ਦਿਤਾ ਤਾਂ ਕਿ ਸਮਾ ਆਉਣ ਤੇ ਬੱਚਾ ਆਰਥਿਕ ਤੌਰ ਤੇ ਆਪਣੇ ਪੈਰਾਂ ਸਿਰ ਖੜ੍ਹਾ ਹੋ ਸਕੇ ਤੇ ਨਾਲ਼ੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਗ਼ਰੀਬੀ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਵੀ ਛੋਟੀ ਉਮਰ ਤੋਂ ਹੀ ਕੁੱਝ ਕਮਾਉਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਨਾਨੀ ਜੀ ਨੇ ਛੋਲਿਆਂ ਨੂੰ ਉਬਾਲ਼ ਕੇ ਉਹਨਾਂ ਦੀਆਂ ਘੁੰਙਣੀਆਂ ਬਣਾ ਕੇ ਇੱਕ ਛਾਬੇ ਵਿੱਚ ਸਜਾ ਕੇ ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਬਾਲਕ ਭਾਈ ਜੇਠਾ ਜੀ ਨੂੰ ਵੇਚਣ ਲਈ ਭੇਜਣਾ। ਆਪ ਜੀ ਬਚਪਨ ਤੋਂ ਹੀ ਉਦਾਰ ਚਿੱਤ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਕਿਰਸੀ ਬਿਰਤੀ ਦੇ ਧਾਰਨੀ ਨਹੀ ਸਨ ਤੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਲੋੜਵੰਦਾਂ ਨੂੰ ਹੁਦਾਰ ਜਾਂ ਮੁਫਤ ਵੀ ਘੁੰਙਣੀਆਂ ਖਵਾ ਦੇਣੀਆਂ ਤੇ ਪੈਸਿਆਂ ਦੀ ਕੋਈ ਪਰਵਾਹ ਨਾ ਕਰਨੀ। ਇਹ ਚਾਲੇ ਵੇਖ ਕੇ ਆਪ ਦੇ ਨਾਨਾ ਜੀ ਨੇ ਸਖ਼ਤੀ ਨਾਲ਼ ਵੀ ਦੁਨੀਆਦਾਰੀ ਦੀ ਸਮਝ ਦੇਣ ਦਾ ਯਤਨ ਕਰਨਾ।
ਬਾਸਰਕੇ ਪਿੰਡ ਦੀ ਸੰਗਤ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਲਈ ਸ੍ਰੀ ਗੋਇੰਦਵਾਲ਼ ਸਾਹਿਬ ਜਾਇਆ ਕਰਦੀ ਸੀ। ਇੱਕ ਦਿਨ ਆਪ ਜੀ ਵੀ ਗੁਰੂ-ਪ੍ਰੇਮ ਦੀ ਖਿੱਚ ਸਦਕਾ, ਸੰਗਤ ਦੇ ਨਾਲ਼ ਹੀ ਤੁਰ ਪਏ ਤੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਦਰਸ਼ਨਾਂ ਉਪ੍ਰੰਤ ਪ੍ਰੇਮ ਦੇ ਖਿੱਚੇ ਹੋਏ, ਪਹਿਲੇ ਗੁਰੂ ਸਾਹਿਬਾਨ ਵਾਂਗ ਹੀ ਸਦਾ ਲਈ ਗੁਰੂ ਚਰਨਾਂ ਵਿੱਚ ਟਿਕ ਗਏ। ਗੁਰੂ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਰਾਤ ਦਿਨ ਨਿਸ਼ਕਾਮ ਸੇਵਾ ਦੀ ਕਰੜੀ ਘਾਲ ਕਮਾਈ ਕਰਦੇ ਹੋੇਏ ਕਬੀਰ ਜੀ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ, “ਸੰਤਨ ਸੰਗਿ ਕਬੀਰਾ ਬਿਗਰਿਓ॥ ਸੋ ਕਬੀਰੁ ਰਾਮੈ ਹੋਏ ਨਿਬਰਿਓ॥” (੧੧੫੮) ਆਪ ਜੀ ਸੇਵਕ ਤੋਂ ਸੇਵਾ ਕਰਕੇ ਅੰਤ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਦਾ ਰੂਪ ਹੀ ਹੋ ਨਿੱਬੜੇ।
ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਭਾਈ ਜੇਠਾ ਜੀ ਗੁਰੂ ਘਰ ਦੀ ਗਾਖੜੀ ਸੇਵਾ ਵਿੱਚ ਲੀਨ ਸਨ ਕਿ ਇੱਕ ਖਾਸ ਘਟਨਾ ਘਟ ਗਈ। ਤੀਜੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਮਹਿਲ ਮਾਤਾ ਰਾਮ ਕੌਰ ਜੀ ਨੇ ਇੱਕ ਦਿਨ ਆਪਣੇ ਪਤੀ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਮਰ ਦਾਸ ਜੀ ਨੂੰ ਬੇਨਤੀ ਕੀਤੀ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਛੋਟੀ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦੀ ਬੀਬੀ ਭਾਨੀ ਸੁਖ ਨਾਲ਼ ਸਿਆਣੀ ਹੋ ਗਈ ਹੈ ਤੇ ਇਸਦੇ ਵਿਆਹ ਦਾ ਵੀ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਨਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ। ਇਹ ਹੈ ਵੀ ਠੀਕ ਕਿ ਬੱਚਿਆਂ ਦੇ ਖਾਨ, ਪਾਨ, ਵਿੱਦਿਆ, ਸੇਹਤ, ਪਰਵਰਸ਼ ਆਦਿ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਸਮਾ ਆਉਣ ਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਵਿਆਹ ਦਾ ਵੀ, ਆਪਣੀ ਜ਼ੁੰਮੇਵਾਰੀ ਸਮਝ ਕੇ, ਸਿਅਣੇ ਮਾਪਿਆਂ ਨੂੰ ਫਿਕਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਹ ਇਸ ਫ਼ਰਜ਼ ਨੂੰ ਅੱਖੋਂ ਓਹਲੇ ਨਹੀ ਕਰਦੇ। ਬਹੁਤੀ ਵਾਰੀਂ ਇਉ ਵੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ ਕਿ ਪਿਤਾ ਤਾਂ ਆਪਣੀ ਪੁੱਤਰੀ ਨੂੰ ਪਹਿਲਾਂ ਵਾਂਗ ਬੱਚੀ ਹੀ ਸਮਝਦਾ ਹੈ ਤੇ ਉਸਦੇ ਵਿਆਹ ਦੇ ਯੋਗ ਹੋ ਜਾਣ ਬਾਰੇ ਉਸਨੂੰ ਕੋਈ ਖਿਆਲ ਹੀ ਨਹੀ ਹੁੰਦਾ ਪਰ ਸਿਆਣੀਆਂ ਮਾਵਾਂ ਸਮੇ ਸਿਰ ਸੁਚੇਤ ਹੋ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ ਤੇ ਆਪਣੀਆਂ ਬੱਚੀਆਂ ਦੀ ਸ਼ਾਦੀ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਨ ਲਈ ਆਪਣੇ ਪਤੀਆਂ ਨੂੰ ਸੁਚੇਤ ਕਰ ਦਿੰਦੀਆਂ ਹਨ। ਸੋ ਸਮੇ ਦੇ ਰਿਵਾਜ਼ ਅਨੁਸਾਰ ਜਦੋਂ ਲਾਗੀ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਬੱਚੀ ਵਾਸਤੇ ਯੋਗ ਵਰ ਲਭਣ ਲਈ ਤੋਰਨ ਲੱਗੇ ਤਾਂ ਅਚਾਨਕ ਮਾਤਾ ਜੀ ਦੀ ਨਿਗਾਹ ਸਾਹਮਣੇ ਆਏ ਭਾਈ ਜੇਠਾ ਜੀ ਉਪਰ ਪੈ ਗਈ। ਮਾਤਾ ਜੀ ਦੇ ਮੂਹੋਂ ਅਚਾਨਕ ਬਿਨਾ ਕੁੱਝ ਵਿਚਾਰੇ ਦੇ ਹੀ ਨਿਕਲ਼ ਗਿਆ, “ਵਰ ਐਸ ਕਾਕੇ ਜਿਹਾ ਹੋਵੇ!” ਆਪਣੇ ਮਹਿਲਾਂ ਦੇ ਮੁਖੋਂ ਇਹ ਸੁਣਕੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਕਿਹਾ, “ਇਸ ਜੇਹਾ ਤਾਂ ਫਿਰ ਏਹੋ ਹੀ ਹੈ।” ਬਿਨਾ ਭਾਈ ਜੇਠਾ ਜੀ ਦੇ ਪਰਵਾਰਕ ਪਿਛੋਕੜ ਵਿਚਾਰਨ ਦੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਛੋਟੀ ਬੱਚੀ ਬੀਬੀ ਭਾਨੀ ਜੀ ਦਾ ਮੰਗਣਾ ਭਾਈ ਜੇਠਾ ਜੀ ਨਾਲ਼ ਕਰ ਦਿਤਾ ਤੇ ਕੁੱਝ ਸਮੇ ਬਾਅਦ, ੧੫੫੩ ਵਿਚ, ਬੀਬੀ ਭਾਨੀ ਜੀ ਤੇ ਭਾਈ ਜੇਠਾ ਜੀ ਦਾ ਵਿਆਹ ਵੀ ਕਰ ਦਿਤਾ ਗਿਆ।
ਵਿਆਹ ਉਪ੍ਰੰਤ ਵੀ ਭਾਈ ਜੇਠਾ ਜੀ ਨੇ ਦੁਨਿਆਵੀ ਰਿਸ਼ਤੇ ਦਾ ਕਦੀ ਵੀ ਕੋਈ ਮਾਣ ਨਾ ਕੀਤਾ ਤੇ ਇੱਕ ਸੱਚੇ ਸੇਵਕ ਵਾਂਗ ਹੀ ਗੁਰੂ ਘਰ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਕੇ ਸੇਵਾ ਕਮਾਉਂਦੇ ਰਹੇ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਵੱਡੇ ਦਾਮਾਦ. ਬੀਬੀ ਦਾਨੀ ਦੇ ਪਤੀ ਭਾਈ ਰਾਮਾ ਜੀ ਵੀ ਗੁਰੂ ਦਰ ਤੇ ਹੀ ਰਹਿ ਕੇ ਸੇਵਾ ਕਮਾ ਰਹੇ ਸਨ। ਏਸੇ ਸਮੇ ਦੌਰਾਨ ਹੀ ਆਪ ਜੀ ਦੇ ਘਰ ਤਿੰਨ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਿਆਂ ਨੇ ਜਨਮ ਲਿਆ: ਵੱਡੇ ਬਾਬਾ ਪ੍ਰਿਥੀ ਚੰਦ ਜੀ, ਵਿਚਕਾਰਲੇ ਬਾਬਾ ਮਹਾਂ ਦੇਵ ਜੀ ਤੇ ਛੋਟੇ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ। ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਆਪ ਜੀ ਦੀ ਸੇਵਾ ਤੇ ਪ੍ਰਸੰਨ ਹੋ ਕੇ ਆਪ ਜੀ ਨੂੰ ‘ਰਾਮਦਾਸ’ ਨਾਂ ਨਾਲ਼ ਹੀ ਸੰਬੋਧਨ ਕਰਿਆ ਕਰਦੇ ਸਨ। ਏਹਨੀ ਦਿਨੀਂ ਹੀ ਲਾਹੌਰ ਤੋਂ, ਭਾਈ ਜੇਠਾ ਜੀ ਦੇ ਸ਼ਰੀਕੇ ਭਾਈਚਾਰੇ ਦੇ ਸੋਢੀ, ਹਰਿ ਦੁਆਰ ਜਾਂਦੇ ਹੋਏ ਸ੍ਰੀ ਗੋਇੰਦਵਾਲ਼ ਸਹਿਬ ਰੁਕੇ। ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਵਿੱਚ ਸੀ ਕਿ ਸਾਡਾ ਮੁੰਡਾ ਗੁਰੂ ਦਾ ਜਵਾਈ ਹੈ ਤੇ ਗੁਰੂ ਘਰ ਦੀ ਵਡਿਆਈ ਸਾਰੇ ਪ੍ਰਸਿਧ ਹੀ ਸੀ; ਇਸ ਲਈ ਉਹ ਸੋਚਦੇ ਸਨ ਕਿ ਓਥੇ ਸਾਡੇ ਮੁੰਡੇ ਦੀ ਬੜੀ ਪੁੱਛ ਗਿੱਛ ਹੋਵੇਗੀ। ਸਾਨੂੰ ਕੁੜਮਾਚਾਰੀ ਕਰਕੇ ਉਚੇਚਾ ਆਦਰ ਮਾਣ ਮਿਲ਼ੇਗਾ ਤੇ ਸਾਡੀ ਵਿਸ਼ੇਸ਼ ਸੇਵਾ ਹੋਵੇਗੀ ਪਰ ਗੁਰੂ ਘਰ ਵਿੱਚ ਤਾਂ, “ਗੁਰਸਿਖਾਂ ਇਕੋ ਪਿਅਰ ਗੁਰ ਮਿਤਾਂ ਪੁਤਾਂ ਭਾਈਆਂ॥” ਵਾਲ਼ਾ ਵਰਤਾਰਾ ਹੀ ਵਰਤਦਾ ਸੀ। ਜਦੋਂ ਉਨਾਂ ਨੇ ਵੇਖਿਆ ਕਿ ਭਾਈ ਜੇਠਾ ਜੀ ਓਥੇ ਆਮ ਸਿੱਖਾਂ ਵਾਂਗ ਹੀ ਸੇਵਾ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ ਤੇ ਜਵਾਈਆਂ ਭਾਈਆਂ ਵਾਲ਼ਾ ਵਰਤਾਰਾ ਕੋਈ ਨਾ ਦਿਸਿਆ ਤਾਂ ਉਹ ਗੁੱਸੇ ਵਿੱਚ ਬੁਰਾ ਭਲਾ ਬੋਲਣ ਲੱਗ ਪਏ। ਭਾਈ ਜੇਠਾ ਜੀ ਨੂੰ ਤਾਹਨੇ ਮਾਰਨ ਲੱਗ ਪਏ ਕਿ ਜੇ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਟੋਕਰੀ ਢੋ ਕੇ ਹੀ ਰੋਟੀ ਖਾਣੀ ਸੀ ਤਾਂ ਸਹੁਰਿਆਂ ਦਾ ਘਰ ਹੀ ਰਹਿ ਗਿਆ ਸੀ! ਕਿਤੇ ਹੋਰ ਮੇਹਨਤ ਮਜ਼ੂਰੀ ਕਰ ਲੈਂਦਾ!” ਬੁੜ ਬੁੜ ਕਰਦੇ ਹੀ ਗੁਰੂ ਜੀ ਪਾਸ ਜਾਕੇ ਵੀ ਹੰਕਾਰ ਦੇ ਬਚਨ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਏ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਉਲਾਹਮਾ ਦੇ ਕੇ ਆਖਣ ਲੱਗੇ, “ਜੇ ਸਾਡੇ ਮੁੰਡੇ ਨੂੰ ਦੁਨੀਆਦਾਰੀ ਦੀ ਸਮਝ ਨਹੀ ਤਾਂ ਤੁਸੀਂ ਤਾਂ ਸਿਆਣੇ ਬਿਆਣੇ ਸੀ। ਤੁਸੀਂ ਘਰ ਜਵਾਈ ਨੂੰ ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਜਦੂਰਾਂ ਵਾਂਗ ਟੋਕਰੀ ਢੋਣ ਲਾਇਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਤੁਹਾਨੂੰ ਕੁੱਝ ਵੀ ਲੋਕ ਲਾਜ ਦਾ ਖਿਆਲ ਨਹੀ!” ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਮੁਸਕਰਾ ਕੇ ਆਖਿਆ, “ਪੁਰਖਾ, ਇਹ ਟੋਕਰੀ ਨਹੀ, ਭਾਈ ਜੇਠਾ ਜੀ ਦੇ ਸਿਰ ਤੇ ਦੀਨ ਦੁਨੀ ਦਾ ਛਤਰ ਹੈ।” ਪਰ ਉਹ ਭੋਲ਼ੇ ਦੁਨਿਆਵੀ ਸੋਚ ਵਾਲ਼ੇ ਲੋਕ ਕੀ ਜਾਨਣ ਗੁਰੂ ਦੀਆਂ ਰਮਜ਼ਾਂ ਨੂੰ! ਭਾਈ ਜੇਠਾ ਜੀ ਨੇ ਹੱਥ ਜੋੜ ਕੇ ਨਿਮਰਤਾ ਸਹਿਤ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਸੇਵਾ ਵਿੱਚ ਬੇਨਤੀ ਕਰਦਿਆਂ ਆਖਿਆ ਕਿ ਉਹ ਗੁਰੂ ਦੀ ਮਹਿਮਾ ਨੂੰ ਨਹੀ ਜਾਣਦੇ। ਇਸ ਲਈ ਨਿੱਕੀਆਂ ਗੱਲਾਂ ਕਰਦੇ ਹਨ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਕਿਰਪਾ ਕਰਕੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਮੁਆਫ ਕਰ ਦੇਣ। ਭਾਈ ਜੇਠਾ ਜੀ ਦਾ ਲਾਹੌਰੀ ਸ਼ਰੀਕਾ ਰਾਤ ਰਹਿ ਕੇ ਅਗਲੇ ਦਿਨ ਅੱਗੇ ਨੂੰ ਤੁਰ ਗਿਆ।
ਗੁਰੂ ਜੀ ਜਾਣਦੇ ਹੀ ਸਨ ਕਿ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੀ ਗੱਦੀ ਦਾ ਅਧਿਕਾਰੀ ਅਸਲ ਵਿੱਚ ਕੌਣ ਹੈ ਪਰ ਸੰਗਤਾਂ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਦੋਵੇਂ ਦਾਮਾਦ ਹੀ ਇਕੋ ਜਿੰਨੇ ਸਤਿਕਾਰ ਦੇ ਪਾਤਰ ਸਨ ਤੇ ਕੋਈ ਨਹੀ ਸੀ ਜਾਣਦਾ ਕਿ ਇਹਨਾਂ ਦੋਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕੌਣ ਇਹ ਮਾਣ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰੇਗਾ। ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਿਆਂ ਬਾਰੇ ਤਾਂ ਸੰਗਤਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗ ਹੀ ਚੁੱਕਿਆ ਸੀ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਦੋਹਾਂ ਵਿਚੋਂ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਇਹ ਮਾਣ ਨਹੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਹੋਵੇਗਾ। ਆਪਣਾ ਅੰਤਮ ਸਮਾ ਨੇੜੇ ਜਾਣਕੇ ਇੱਕ ਦਿਨ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਅੰਤਮ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਲੈਣ ਦਾ ਵਿਚਾਰ ਬਣਾਇਆ। ਦੋਹਾਂ ਜਵਾਈਆਂ ਨੂੰ ਆਖਿਆ ਕਿ ਬਾਉਲੀ ਦੀ ਸੇਵਾ ਹੁੰਦੀ ਵੇਖਣ ਵਾਸਤੇ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਬੈਠਣ ਲਈ ਯੋਗ ਥੜ੍ਹਾ ਬਣਾਇਆ ਜਾਵੇ। ਪੂਰੀ ਜਾਣਕਾਰੀ ਵੀ ਦੇ ਦਿਤੀ ਗਈ। ਭਾਈ ਰਾਮਾ ਜੀ ਤੇ ਭਾਈ ਜੇਠਾ ਜੀ ਥੜ੍ਹੇ ਬਣਾ ਦੇਣ ਤੇ ਗੁਰੁ ਜੀ ਵੇਖਣ ਉਪ੍ਰੰਤ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਢੁਹਾ ਦੇਣ। ਪੰਜ ਛੇ ਦਿਨ ਇਹ ਖੇਡ ਜਾਰੀ ਰਹੀ। ਅਖੀਰ ਭਾਈ ਰਾਮਾ ਜੀ ਤਾਂ ਅੱਕ ਕੇ ਥੜ੍ਹਾ ਬਣਾਉਣੋ ਹਟ ਗਏ ਪਰ ਭਾਈ ਜੇਠਾ ਜੀ ਆਗਿਆ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਕੇ ਬਣਾਉਣੋ ਨਾ ਹਟੇ। ਸੋ ਅੰਤਮ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਵਿੱਚ ਭਾਈ ਜੇਠਾ ਜੀ ਪਾਸ ਹੋਏ।
ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਰਿਵਾਇਤ ਅਨੁਸਾਰ ਪੂਰੀ ਰਸਮ ਕਰਕੇ ਭਾਈ ਜੇਠਾ ਜੀ ਨੂੰ, ੧ ਸਤੰਬਰ ੧੫੭੪ ਨੂੰ ਗੁਰਗੱਦੀ ਉਪਰ ਸਥਾਪਨ ਕਰ ਦਿਤਾ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਦਾ ਹੁਕਮ ਮੰਨ ਕੇ ਬਾਕੀ ਪਰਵਾਰ ਤਾਂ ਛੋਟੇ ਸਾਹਿਜ਼ਾਦੇ ਬਾਬਾ ਮੋਹਰੀ ਜੀ ਦੀ ਅਗਵਾਈ ਹੇਠ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ ਦੇ ਚਰਨੀਂ ਪੈ ਗਏ ਪਰ ਵੱਡੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦੇ ਬਾਬਾ ਮੋਹਨ ਜੀ ਨਾਰਾਜ਼ ਹੀ ਰਹੇ। “ਭਾਈ ਸੁੰਦਰ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੀ ਬਾਣੀ ‘ਸਦੁ’ ਵਿੱਚ ਇਸ ਇਤਿਹਾਸਕ ਘਟਨਾ ਨੂੰ ਇਉਂ ਅੰਕਤ ਕੀਤਾ ਹੈ:
ਸਤਿਗੁਰੁ ਪੁਰਖੁ ਜਿ ਬੋਲਿਆ ਗੁਰਸਿਖਾ ਮੰਨਿ ਲਈ ਰਜਾਇ ਜੀਉ ॥
ਮੋਹਰੀ ਪੁਤੁ ਸਨਮੁਖੁ ਹੋਆ ਰਾਮ ਦਾਸੈ ਪੈਰੀ ਪਾਇ ਜੀਉ॥ (੯੨੪)
ਭਾਈ ਗੁਰਦਾਸ ਜੀ ਦੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਵਿਚ, “ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਵਿੱਚ ਜੋਤਿ ਜਗਾਵੈ” ਅਨੁਸਾਰ ਅੰਤਮ ਸਮੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਆਗਿਆ ਮੰਨ ਕੇ, ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਆਗਿਆ ਅਨੁਸਾਰ ਆਪਣੇ ਵਸਾਏ ਨਗਰ ਅਮਮ੍ਰਿਤਸਰ, ਵਿੱਚ ਆ ਕੇ ਗੁਰੂ ਨਾਨਕ ਦੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਗੱਫੇ ਵਰਤਾਉਣੇ ਆਰੰਭ ਕਰ ਦਿਤੇ। ਸੇਵਾ ਤੇ ਸਿਮਰਨ ਦਾ ਪ੍ਰਵਾਹ ਚਲਾ ਕੇ ਭੁੱਲੀ ਭਟਕੀ ਲੋਕਾਈ ਨੂੰ ਸ਼ਬਦ ਨਾਲ਼ ਜੋੜਿਆ।
ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਨਗਰ ਦੀ ਮੋਹੜੀ, ਆਪ ਜੀ ਨੇ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਦੇ ਜੋਤੀ ਜੋਤਿ ਸਮਾਉਣ ਤੋਂ ਕੁੱਝ ਮਹੀਨੇ ਪਹਿਲਾਂ ਉਹਨਾਂ ਦੀ ਆਗਿਆ ਅਨੁਸਾਰ, ੧੫੭੪ ਵਿੱਚ ਗੱਡੀ ਸੀ। ਗੁਰਗੱਦੀ ਦੀ ਜ਼ੁੰਮੇਵਾਰੀ ਸੰਭਾਲਣ ਉਪ੍ਰੰਤ ਆਪ ਜੀ ਨੇ ਪਰਵਾਰ ਸਮੇਤ ਏਥੇ ਵਾਸਾ ਕਰ ਲਿਆ ਤੇ ੧੫੭੭ ਵਿੱਚ ਤੁੰਗ ਪਿੰਡ ਦੇ ਜੱਟਾਂ ਪਾਸੋਂ ੭੦੦ ਅਕਬਰੀ ਰੁਪਏ ਤਾਰ ਕੇ ਪੰਜ ਸੌ ਵਿਘੇ ਜ਼ਮੀਨ ਖ਼ਰੀਦ ਕੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵਸਾਉਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕੀਤਾ। ਤੀਜੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਨਕਸ਼ਿ ਕਦਮ ਤੇ ਚੱਲਦਿਆਂ ਹੋਇਆਂ ਆਪ ਜੀ ਨੇ ਇਸ ਸ਼ਹਿਰ ਨੂੰ ਹਰ ਪੱਖ ਤੋਂ ਸੰਪੂਰਨ ਬਣਾਉਣ ਲਈ ਉਦਮ ਆਰੰਭਿਆ। ਜੀਵਾਂ ਦੀ ਹਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਜਲ ਦੀ ਲੋੜ ਪੂਰੀ ਕਰਨ ਲਈ ਸਰੋਵਰਾਂ ਦੀ ਖ਼ੁਦਾਈ ਕਰਵਾਈ। ਗੁਰੂ ਪਰਵਾਰ ਤੇ ਸਿੱਖ ਸੰਗਤਾਂ ਦੀ ਰਿਹਾਇਸ਼ ਵਾਸਤੇ ਭਵਨਾਂ ਸੀ ਉਸਾਰੀ ਆਰੰਭੀ। ਹਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੇ ਵਾਪਾਰ, ਕਾਰੀਗਰੀ, ਦਸਤਕਾਰੀ, ਆਦਿ ਨੂੰ ਉਤਸ਼ਾਹਤ ਕੀਤਾ। ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਅਨੁਸਾਰ ੫੨ ਕਿੱਤਿਆਂ ਦੇ ਲੋਕਾਂ ਨੂੰ ਦੂਰ ਦੁਰਾਡੇ ਇਲਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਪ੍ਰੇਰ ਕੇ ਏਥੇ ਵਸਾਇਆ। ਗੁਰੂ ਕਾ ਬਾਜ਼ਾਰ, ਗੁਰੂ ਕੇ ਮਹਿਲ ਆਦਿ ਦੀ ਉਸਾਰੀ ਕਰਵਾਈ। ਨਵੇ ਵੱਸਣ ਵਾਲ਼ੇ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਬਿਨਾ ਮਜ਼ਹਬ, ਇਲਾਕਾ, ਜਾਤ, ਬੋਲੀ ਆਦਿ ਦੇ ਵਿਤਕਰੇ ਤੋਂ ਹਰ ਸੰਭਵ ਸਹੂਲਤ ਉਸਦੇ ਵੱਸਣ ਵਾਸਤੇ ਦਿਤੀ ਗਈ। ਦੁਨੀਆ ਸਮਝਦੀ ਹੈ ਕਿ ਸ਼ਹਿਰ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ ਸਿੱਖਾਂ ਦਾ ਧਾਰਮਿਕ, ਵਿਦਿਅਕ, ਸਮਾਜਕ ਆਦਿ ਪਹਿਲੂਆਂ ਦਾ ਕੇਂਦਰ ਹੋਣ ਕਰਕੇ ਸ਼ਾਇਦ ਏਥੇ ਵੱਸਣ ਵਾਲ਼ੇ ਵੀ ਸਾਰੇ ਲੋਕ ਸਿੱਖ ਹੀ ਹੋਣਗੇ! ਪਰ ਹੈਰਾਨੀ ਹੋਵੇਗੀ ਸ਼ਾਇਦ ਪਾਠਕਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਜਾਣਕੇ ਕਿ ੧੯੪੭ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਇਸ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚ ਮੁਸਲਮਾਨਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ ਵਧ ਸੀ ਤੇ ਪਿੱਛੋਂ ਏਥੇ ਸਿੱਖ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀ ਵਿੱਚ ਹੀ ਹਨ ਜਿਸਦਾ ਸਬੂਤ ਇਹ ਹੈ ਕਿ ਮੈ ੧੯੫੭ ਤੋਂ ਵੇਖ ਰਿਹਾ ਹਾਂ ਕਿ ਸ਼ਹਿਰ ਦੀਆਂ ਚਾਰ ਅਸੈਂਬਲੀ ਸੀਟਾਂ ਵਿਚੋਂ ਸਿਰਫ ਇੱਕ ਤੇ ਹੀ ਸਿੱਖ ਜਿੱਤਦਾ ਹੈ ਬਾਕੀ ਤਿੰਨਾਂ ਤੇ ਹਿੰਦੂ ਜਿੱਤਦੇ ਹਨ।
ਗੁਰੂ ਘਰ ਤੇ ਸਿੱਖ ਸੰਗਤਾਂ ਦੀ ਵਿਸ਼ਾਲਤ ਕਾਰਨ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਵਾਂਗ ਜਿਵੇਂ ਉਹਨਾਂ ਨੇ ਮੰਜੀਆਂ ਤੇ ਪੀਹੜੀਆਂ ਦੇ ਰੂਪ ਵਿੱਚ ਯੋਗ ਗੁਰਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਨਿਯੁਕਤੀ ਕੀਤੀ ਸੀ, ਇਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਹੀ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਰਾਮ ਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਮਸੰਦ ਪ੍ਰਥਾ ਦੀ ਸਥਾਪਨਾ ਕਰਕੇ, ਦੂਰ ਦੁਰਾਡੇ ਵੱਸ ਰਹੀਆਂ ਸੰਗਤਾਂ ਦੇ ਮੁਖੀਆਂ ਵਜੋਂ ਥਾਪਿਆ ਤਾਂ ਕਿ ਉਹਨਾਂ ਰਾਹੀਂ ਦੂਰ ਦੀਆਂ ਸੰਗਤਾਂ ਨੂੰ ਗੁਰੂ-ਕੇਂਦਰ ਨਾਲ਼ ਜੋੜਨ ਵਿੱਚ ਸਹੂਲਤ ਰਹੇ। ਮਸੰਦਾਂ ਦਾ ਕਾਰਜ ਹੁੰਦਾ ਸੀ ਕਿ ਆਪਣੇ ਇਲਾਕੇ ਦੀਆਂ ਸੰਗਤਾਂ ਦੀ ਧਾਰਮਿਕ ਅਗਵਾਈ ਕਰਨੀ। ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਦਾ ਉਪਦੇਸ਼ ਦ੍ਰਿੜ੍ਹ ਕਰਵਾਉਣਾ। ਗੁਰੂ ਦੇ ਨਮਿਤ ਕਾਰ ਭੇਟ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕਰਕੇ ਗੁਰੂ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਪੁਚਾਉਣੀ। ਵੈਸਾਖੀ ਤੇ ਦੀਵਾਲੀ ਦੇ ਛਿਮਾਹੀ ਪੁਰਬਾਂ ਸਮੇ ਸੰਗਤਾਂ ਨੂੰ ਗੁਰੂ ਦਰਬਾਰ ਵਿੱਚ ਲੈ ਕੇ ਆਉਣਾ। ਇਹ ਬਹੁਤ ਹੀ ਯੋਗ ਤੇ ਸ਼ਰਧਾਵਾਨ ਸਿੱਖ ਹੋਇਆ ਕਰਦੇ ਸਨ ਜੋ ਕਿ ਸੰਗਤਾਂ ਦੀ ਸਰਬ ਪੱਖੀ ਅਗਵਾਈ ਕਰਿਆ ਕਰਦੇ ਸਨ ਪਰ ਬਹੁਤ ਸਮਾ ਪਿੱਛੋਂ ਜਾ ਕੇ ਇਸ ਸੰਸਥਾ ਵਿੱਚ ਖਰਾਬੀਆਂ ਆ ਜਾਣ ਕਰਕੇ ਦਸਵੇਂ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਇਸ ਸੰਸਥਾ ਨੂੰ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿਤਾ।
ਬਹੁਤ ਹੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਵਾਕਿਆ ਇੱਕ ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਸਮੇ ਇਹ ਹੋਇਆ ਕਿ ਪਹਿਲੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਸਮੇ ਤੋਂ ਗੁਰੂ ਘਰ ਨਾਲ਼ੋਂ ਵਿਛੜ ਚੁੱਕੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਵੱਡੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦੇ, ਸਿਧ ਪੁਰਸ਼, ਬਾਬਾ ਸ੍ਰੀ ਚੰਦ ਜੀ ਗੁਰੂ ਦਰਬਾਰ ਨਾਲ਼ ਜੁੜ ਗਏ। ਇਹ ਵਾਕਿਆ ਸਿੱਖ ਇਤਿਹਾਸ ਵਿੱਚ ਇਉਂ ਵਰਨਣ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ:
ਇਕ ਦਿਨ ਬਾਬਾ ਸ੍ਰੀ ਚੰਦ ਜੀ ਗੁਰੂ ਕੇ ਚੱਕ (ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰ) ਵਿਖੇ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਰਾਮ ਦਾਸ ਜੀ ਨੂੰ ਮਿਲ਼ਨ ਵਾਸਤੇ ਆਏ। ਪ੍ਰਥਮ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਸਤਿਕਾਰ ਯੋਗ ਸਾਹਿਜ਼ਾਦੇ ਜਾਣਕੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਬਣਦਾ ਸਤਿਕਾਰ ਦਿਤਾ। ਉਚੇ ਆਸਣ ਤੇ ਬਿਰਾਜਮਾਨ ਕਰਵਾਇਆ। ਬਾਬਾ ਜੀ ਗੁਰੂ ਘਰ ਦੀ ਮਹਿਮਾ ਵੇਖ ਕੇ, ਕੀਰਤਨ ਸੁਣਕੇ, ਗੁਰੂ ਜੀ ਵੱਲੋਂ ਮਿਲ਼ੇ ਸਤਿਕਾਰ ਸਦਕਾ, ਬੜੇ ਪ੍ਰਸੰਨ ਹੋਵੇ। ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਰਾਮ ਦਾਸ ਜੀ ਦਾ ਦਾਹੜਾ ਬਹੁਤ ਸੁੰਦਰ, ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਤੇ ਵਿਸ਼ਾਲ ਸੀ। ਬਾਬਾ ਜੀ ਦੇ ਦਾਹੜੇ ਵੱਲ ਵੇਖ ਕੇ ਮੌਜ ਵਿੱਚ ਆ ਕੇ ਆਖਣ ਲੱਗੇ, “ਪੁਰਖਾ, ਆਹ ਦਾਹੜਾ ਕਿਉਂ ਏਨਾ ਵਧਾਇਆ ਹੋਇਆ ਹੈ!” ਇਹ ਸੁਣ ਕੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਨੇ ਫੁਰਮਾਇਆ, “ਆਪ ਜੀ ਵਰਗੇ ਮਹਾਂ ਪੁਰਸ਼ਾਂ ਦੇ ਚਰਨ ਝਾੜਨ ਲਈ।” ਨਾਲ਼ ਹੀ ਆਪਣੇ ਖਬੇ ਹੱਥ ਨਾਲ਼ ਆਪਣਾ ਦਾਹੜਾ ਫੜ ਕੇ ਤੇ ਸੱਜੇ ਹੱਥ ਨਾਲ਼ ਬਾਬਾ ਜੀ ਦਾ ਇੱਕ ਚਰਨ ਫੜ ਕੇ ਚਰਨ ਸਾਫ ਕਰਨ ਲੱਗ ਪਏ। ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਅਜਿਹੀ ਨਿਮਰਤਾ ਵੇਖ ਕੇ ਬਾਬਾ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣਾ ਚਰਨ ਪਿਛਾਂਹ ਹਟਾਉਂਦਿਆਂ ਆਖਿਆ, “ਧੰਨ ਹੋ ਆਪ, ਧੰਨ ਹੋ! ਤੁਸੀਂ ਪਿਤਾ ਜੀ ਦੀ ਗੁਰਗੱਦੀ ਦੇ ਠੀਕ ਹੀ ਅਧਿਕਾਰੀ ਹੋ। ਇਹਨਾਂ ਗੁਣਾਂ ਕਰਕੇ ਹੀ ਪਹਿਲਾਂ ਗੁਰੂ ਅੰਗਦ ਦੀ ਨੇ ਤੇ ਫਿਰ ਗੁਰੂ ਅਮਰਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਗੁਰਗੱਦੀ ਪ੍ਰਾਪਤ ਕੀਤੀ ਸੀ। ਆਪ ਧੰਨ ਹੋ। ਆਪ ਦੀ ਸਿੱਖੀ ਧੰਨ ਹੈ।”
ਸਤਿਗੁਰੂ ਰਾਮ ਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਹੋਰ ਵੀ ਸਤਿਕਾਰ ਕੀਤਾ ਤੇ ਵਿਦਾਇਗੀ ਸਮੇ ਪੰਜ ਸੌ ਰੁਪਏ ਤੇ ਇੱਕ ਸੁੰਦਰ ਘੋੜਾ ਆਪ ਜੀ ਦੀ ਭੇਟਾ ਕੀਤਾ।
ਆਪ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣੇ ਗੁਰਿਆਈ ਕਾਲ ਸਮੇ ਸਿੱਖ ਸਮਾਜ ਦੀ ਸਰਬਪੱਖੀ ਉਨਤੀ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਭਰਪੂਰ ਹਿੱਸਾ ਪਾਇਆ। ਵੱਖ ਵੱਖ ਸਮੇ ਤੇ ਨਿਰੰਕਾਰੀ ਤੇ ਸੰਸਾਰੀ ਪਹਿਲੂਆਂ ਬਾਰੇ ਆਪ ਜੀ ਨੇ ਬਾਣੀ ਉਚਾਰ ਕੇ ਸੰਗਤਾਂ ਵਾਸਤੇ ਸਿੱਖਿਆ ਬਖ਼ਸ਼ੀ ਜੋ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਅੰਦਰ ਥਾਂ ਪਰ ਥਾਂ ਪੰਜਵੇ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੁਆਰਾ ਸਾਡੀ ਅਗਵਾਈ ਹਿਤ ਅੰਕਤ ਕੀਤੀ ਗਈ।
ਆਪ ਜੀ ਦੇ ਤਿੰਨਾਂ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦਿਆਂ ਦੇ ਵਿਚਾਰ ਬਿਲਕੁਲ ਵੱਖੋ ਵਖਰੇ ਸਨ। ਬਾਬਾ ਪ੍ਰਿਥੀ ਚੰਦ ਜੀ ਮੁਕੰਮਲ ਤੌਰ ਤੇ ਸੰਸਾਰੀ ਪੁਰਸ਼ ਸਨ ਤੇ ਰਾਤ ਦਿਨ ਸੰਸਾਰਕ ਪ੍ਰਾਪਤੀਆਂ ਕਰਨਾ ਹੀ ਉਹਨਾਂ ਦਾ ਇੱਕ ਮਾਤਰ ਉਦੇਸ਼ ਸੀ। ਦੂਜੇ ਬੰਨੇ, ਵਿਚਾਰਲੇ ਬਾਬਾ ਮਹਾਂ ਦੇਵ ਜੀ, ਬਿਲਕੁਲ ਹੀ ਸਭ ਕਾਸੇ ਤੋਂ ਉਪ੍ਰਾਮ ਹੋ ਕੇ ਵਿਚਰਦਾੇ ਸਨ। ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟੇ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ “ਹੁਕਮ ਮੰਨਿਐ ਹੋਵੈ ਪਰਵਾਣੁ” ਦੇ ਸੁਨਹਿਰੀ ਅਸੂਲ ਦੇ ਧਾਰਨੀ ਸਨ ਤੇ ਪਿਤਾ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੀ ਆਗਿਆ ਵਿੱਚ ਹੀ ਵਿਚਰਦੇ ਸਨ।
ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਰਾਮ ਦਾਸ ਜੀ ਨੇ ਆਪਣਾ ਅੰਤਮ ਸਮਾ ਨੇੜੇ ਜਾਣ ਕੇ ਤੇ ਹਰ ਪ੍ਰਕਾਰ ਦੀ ਪ੍ਰੀਖਿਆ ਉਪ੍ਰੰਤ, ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੂ ਯੋਗ ਜਾਣ ਕੇ ਗੁਰਗੱਦੀ ਦੇਣ ਦਾ ਫੈਸਲਾ ਕਰ ਲਿਆ। ਇਹ ਪਤਾ ਲੱਗਣ ਤੇ ਵੱਡੇ ਸਾਹਿਬਜ਼ਾਦੇ ਬਾਬਾ ਪ੍ਰਿਥੀ ਚੰਦ ਜੀ ਨੇ ਬਹੁਤ ਭਾਰੀ ਵਿਰੋਧ ਕੀਤਾ। ਪਿਤਾ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਸਮਝਾਉਣ ਤੇ ਵੀ ਉਹ ਨਾ ਰੁਕਿਆ। ਝਗੜਾ ਟਾਲਣ ਲਈ ਸ੍ਰੀ ਰਾਮ ਦਾਸ ਜੀ ਅੰਮ੍ਰਿਤਸਰੋਂ ਗੋਇੰਦਵਾਲ਼ ਚਲੇ ਗਏ ਤੇ ਓਥੇ ਹੀ, ਇੱਕ ਸਤੰਬਰ ੧੫੮੧ ਨੂੰ, ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਅਰਜਨ ਦੇਵ ਜੀ ਨੂੰ ਗੁਰਿਆਈ ਉਪਰ ਸੁਸ਼ੋਭਤ ਕਰਕੇ ਆਪ ਜੀ ਜੋਤੀ ਜੋਤਿ ਸਮਾ ਗਏ।
ਇਹਨਾਂ ਦੇ ਸਮੇ ਇੱਕ ਖਾਸ ਹੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਣ ਵਾਕਿਆ ਵਰਤਣ ਵਿੱਚ ਇਹ ਆਇਆ ਕਿ ਆਦਿ ਗੁਰੂ ਜੀ ਦੇ ਸਮੇ ਤੋਂ ਗੁਰੂ ਘਰ ਨਾਲ਼ੋਂ ਵਿਛੜ ਕੇ ਮਨਮੁਖ ਹੋ ਗਏ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਨੂੰ ਵੀ, ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ ਦੇ ਸਮੇ, ਮੁੜ ਗੁਰੂ ਘਰ ਨਾਲ਼ ਜੋੜਿਆ ਗਿਆ। ਇਸ ਪ੍ਰਥਾਇ ਇਤਿਹਾਸਕ ਵਾਕਿਆਤ ਨੂੰ, ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਰਾਮਦਾਸ ਜੀ ਦੀ ਆਪਣੀ ਰਸਨਾ ਨਾਲ਼ ਵਰਨਣ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਹੈ ਜੋ ਕਿ ਸ੍ਰੀ ਗੁਰੂ ਗ੍ਰੰਥ ਸਾਹਿਬ ਜੀ ਵਿੱਚ ਇਸ ਪਰਕਾਰ ਅੰਕਤ ਹੈ:
ਸਲੋਕ ਮ: ੪॥
ਧੁਰਿ ਮਾਰੇ ਪੂਰੈ ਸਤਿਗੁਰੂ ਸੇਈ ਹੁਣਿ ਸਤਿਗੁਰਿ ਮਾਰੇ॥
ਜੇ ਮੇਲਣ ਨੋ ਬਹੁਤੇਰਾ ਲੋਚੀਐ ਨ ਦੇਈ ਮਿਲਣ ਕਰਤਾਰੇ॥
ਸਤਸੰਗਤਿ ਢੋਈ ਨਾ ਲਹਨਿ ਵਿਚਿ ਸੰਗਤਿ ਗੁਰਿ ਵੀਚਾਰੇ॥
ਕੋਈ ਜਾਇ ਮਿਲੈ ਹੁਣਿ ਓਨਾ ਨੋ ਤਿਸੁ ਮਾਰੇ ਜਮੁ ਜੰਦਾਰੇ॥
ਗੁਰਿ ਬਾਬੈ ਫਿਟਕੇ ਸੇ ਫਿਟੇ ਗੁਰਿ ਅੰਗਦਿ ਕੀਤੇ ਕੂੜਿਆਰੇ॥
ਗੁਰਿ ਤੀਜੀ ਪੀੜੀ ਵੀਚਾਰਿਆ ਕਿਆ ਹਥਿ ਏਨਾ ਵੇਚਾਰੇ॥
ਗੁਰੁ ਚਉਥੀ ਪੀੜੀ ਟਿਕਿਆ ਤਿਨਿ ਨਿੰਦਕ ਦੁਸਟ ਸਭਿ ਤਾਰੇ॥
ਕੋਈ ਪੁਤੁ ਸਿਖੁ ਸੇਵਾ ਕਰੇ ਸਤਿਗੁਰੂ ਕੀ ਤਿਸੁ ਕਾਰਜ ਸਭਿ ਸਵਾਰੇ॥
ਜੋ ਇਛੈ ਸੋ ਫਲੁ ਪਾਇਸੀ ਪੁਤੁ ਧਨੁ ਲਖਮੀ ਖੜਿ ਮੇਲੇ ਹਰਿ ਨਿਸਤਾਰੇ॥
ਸਭਿ ਨਿਧਾਨ ਸਤਿਗੁਰੂ ਵਿਚਿ ਜਿਸੁ ਅੰਦਰਿ ਹਰਿ ਉਰ ਧਾਰੇ॥
ਸੋ ਪਾਏ ਪੂਰਾ ਸਤਿਗੁਰੂ ਜਿਸੁ ਲਿਖਿਆ ਲਿਖਤੁ ਲਿਲਾਰੇ॥
ਜਨੁ ਨਾਨਕੁ ਮਾਗੈ ਧੂੜਿ ਤਿਨ ਜੋ ਗੁਰਸਿਖ ਮਿਤ ਪਿਆਰੇ॥੧॥ (੩੦੭)
ਗਿਆਨੀ ਸੰਤੋਖ ਸਿੰਘ ਆਸਟ੍ਰੇਲੀਆ
Shri Guru Ramdas Sahib Ji
Guru Ramdas Sahib (Jetha ji) was born at Chuna Mandi, Lahore (in Pakistan), on Kartik Vadi 2nd, (25th Assu) Samvat 1591 (September 24, 1534). Son of Mata Daya Kaur ji (Anup Kaur ji) and Baba Hari Das ji Sodhi Khatri was very handsome and promising child. His parents were too poor to meet even the daily needs and he had to earn his bread by selling boiled grams. His parents died when he was just 7 year old. His grandmother (mother's, mother) took him to her native village Basarke. He spent five years at village Basarke earning his bread by selling boiled grams. According to some chronicles, once Guru Amardas Sahib came village Basarke to condole with the grandmother of (Guru) Ramdas Sahib at the death of her son-in-law and developed deep affection for (Guru) Ramdas Sahib. Along with grandmother he left for Goidwal Sahib to settle there. There he resumed his profession of selling boiled grams and also began to take part in the religious congregation held by Guru Amardas Sahib. He also made active participation in the development of Goindwal Sahib.
(Guru) Ramdas Sahib was married to Bibi Bhani Ji (daughter of Guru Amardas Sahib). She bore him three sons: Prithi Chand Ji, Mahadev Ji and Arjan Sahib (Guru) Ji. After the marriage he stayed with his father-in-law and deeply associated himself with the Guru Ghar activities (Sikhism). He commanded full confidence of Guru Amardas Sahib and often accompanied him when the latter went on long missionary tours to different parts of India.
(Guru) Ramdas Sahib was a man of considerable merit. He became famous for his piety, devotion, energy and eloquence. Guru Amardas Sahib found him capable in every respect and worthy of the office of Guruship and installed him as Fourth Nanak on september 1, 1574. Guru Ramdas Sahib laid the foundation stone of Chak Ramdas or Ramdas Pur, which is now called Amritsar. For this purpose he purchased land from the zamindars of the villages: Tung, Gilwali and Gumtala, and began digging of Santokhsar Sarover. Later on he suspended the work on Santokhsar and concentrated his attention on digging Amritsar Sarovar. Bhai Sahlo Ji and Baba Budha Ji, the two devoted Sikhs were assigned the supervising work.
The new city (Chak Ramdas Pur) flourished soon as it was situated at the centre of international trade routes. It grew into an important center of trade in Punjab after Lahore. Guru Ramdas Sahib himself invited many merchants and artisans from the different walks of life and trades. Later on, it proved to be step of far-reaching importance. It provided a common place of worship to the Sikhs and paved the way for the future guidelines for the Sikhism as a different religion. Guru Ramdas Sahib introduced Masand system in place of Manji system and this step played a great role in the consolidation of Sikhism.
Guru Ramdas Sahib strengthened the Sikhism a step further by composing Four Lawans and advised the Sikhs to recite them in order to solemnize the marriages of their children. Thus he introduced a new matrimonial system based upon Sikhism instead of Hindu's Vedi system. Thus this distinct marriage code for the Sikhs separated them from the orthodox and traditional Hindu system. also made rapprochement with different sects of Udasis through Baba Shri Chand Ji. He, like his predecessors carried forward the tradition of Guru ka Langer. Superstitions, caste system and pilgrimages were strongly decried.
He wrote 638 hymns in 30 ragas, these include 246 Padei 138 Saloks, 31 Ashtpadis and 8 Vars and are a part of Guru Granth Sahib. He nominated his youngest son (Guru) Arjan Sahib as Fifth Nanak. After this he left Amritsar and retired to Goindwal Sahib. There, after a few days he passed away for heaven on Bhadon Sudi 3rd (2nd Assu) Samvat 1638 (September 1, 1581).
